Янка Купала - драматург. Трагікамедыя "Тутэйшыя": шлях да чытача і гледача.
Янкa Купала раскрыўся як тонкі, пранікнёны лірык, як майстар паэтычнага эпасу ў паэмах лірычнага і ліра-эпічнага характару і як выдатны драматург. Зварот да драматургіі, відаць, дапамог яму канкрэтызаваць лірычныя пачуцці і перажыванні, выразней выказаць занепакоенасць лёсам роднай Беларусі, перадаверыць свае думкі героям. Паэту ў сваіх творах хацелася быць доказным, блі-жэйшым да жыццёвых з'яў і фактаў, што і абумовіла яго мастацкія пошукі ў «самым складаным родзе літаратуры» (Г. Гегель). А яшчэ драматургія прываблівала Я. Купалу таму, што, як піша крытык П. Васючэнка, менавіта ў ёй «збіраецца ў фокус» усё тое, «што ў паэзіі выглядала рассеяным». Драматургія дапамагала песняру «канцэнтраваць» ідэю (у «Тутэйшых» — ідэю нацыянальнай годнасці беларусаў, у «Раскіданым гняздзе» — ідэю драма-тызму і складанасці лёсу народа, пазбаўленага зямлі), асноўныя жыццёвыя канфлікты (супярэчнасці), «узбуйняць», «падвышаць» трывогу за «свет цэлы». Звернем увагу і яшчэ на дзве акалічнасці. Першая акалічнасць заключаецца ў тым, што драматургія і паэзія пастаянна пера-плятаюцца, перакрыжоўваюцца, узаемадапаўняюцца ў Купалавай спадчыне.
Другая асаблівасць Купалавай драматургіі заключаецца ў цэласнасці яе агульнага пафасу і настрою — патрыятычнага, адраджэнскага.
Напісанню «Тутэйшых» папярэднічала асэнсаванне Я. Купалам самога паняцця тутэйшасці. З'яўляючыся трыбунам і прарокам нацыі, актыўна выступаючы супраць «чужой апекі» ў 1917—1920 гады, мастак бачыў, у якім трагедыйным становішчы аказаўся народ калісьці вольнай краіны, прымушаны хадзіць па сваім парослым быллём полі пад крумкаценне чорных груганоў («Груган»), ісці пад звон кайданаў сваім-чужым шляхам, спяваць чужыя песні, трымаць у руках чужыя сцягі і мець адзінае права — быць у роднай старонцы пахаваным пад драўляным крыжам («Беларускія сыны»). Аднак найбольшым болем пра занядбаны і пагарджаны народ прасякнуты Купалаў верш «Перад будучыняй», напісаны 24 студзеня 1922 года і сугучны з неўзабаве напісанай п'есай. Твор не перадрукоўваўся дзесяцігоддзямі, замоўчваўся афіцыйнай крытыкай, бо пярэчыў погляду на творчасць мастака савецкай пары як пісьменніка-інтэрнацыяналіста, чалавека, шчыра адданага новай уладзе. Я. Купала ж выказаў у сваім вершы зусім іншыя думкі і настрой — глыбокі боль і расчараванне ў сабе і іншых, жаль з прычыны страты ранейшых набыткаў:
Заціснуты, задушаны, як мышы
Пад жорсткім венікам з усіх бакоў,
Шукаем, як сляпыя, не згубіўшы
Таго свайго, што наша ад вякоў.
................................
Аграбленыя з гонару й кашулі,
3 свайго прытулку выгнаныя вон,
Мы дзякуем, што торбы апранулі
На нас ды з нашых нітак-валакон.
…………………….
Няўжо нас не аб'ясніць розум ясны,
I не пакінем біцца з кута ў кут?
Няўжо кліч вечны будзе ў нас напрасны —
Кліч бураломны: вызваленне з пут?!
Набліжаўся новы час. Адбывалася пераацэнка ранейшых каштоўнасцей. Паступова згасала адраджэнне. У 1928 годзе Сталін адмяніў нэп. Страчваліся ўсе ранейшыя надзеі. А за даляглядам была змрочная перспектыва — абвінавачванне ў так званай нацдэмаўшчыне, арышты, ідэалагічны націск на літаратуру і мастацтва.
Паступова знікала і з творчасці Я. Купалы балючасць, трагедыйнасць, а з імі — і гістарызм, дакладнасць адчування часу: трэба было служыць новым ідэям, каб выжыць. З'явіліся абстрактна-рытарычныя вершы, асабліва ў 30-я гады, пасля вядомай спробы самагубства ў 1930-м.
Напісана п'еса «Тутэйшыя» ў 1922 годзе, калі толькі-толькі закончылася грамадзянская вайна, і ўсё, звязанае з ёй, заставалася свежым у памяці. Мы ж помнім, што Я. Купала жыў у Мінску, акупіраваным спачатку германскімі, затым польскімі войскамі, бачыў яго вызваленне балыпавікамі на чале з камісарамі А. Мясніковым і В. Кнорыным, што адмаўлялі нашаму народу ў праве звацца народам. Тут, у Мінску, ён рэдагаваў газету «Звон», бачыў на свае вочы, як прыстасоўваліся да хуткай змены ўлады мяшчане-мінчукі і як спрабавалі хоць што-небудзь зрабіць для сваёй краіны свядомыя беларусы-інтэлігенты, настаўнікі. Сэрца яго разрывалася ад болю-плачу па роднай старонцы, адчування свайго бяссілля перад сузіраль-ніцтвам і пасіўнасцю мас. У газеце «Беларусь» за 28 ліста-пада 1919 года (артыкул «Незалежнасць») паэт выразна і адназначна пісаў: «Наша незалежнасць соллю ўваччу для нашых суседак — Полынчы і Расіі, бо і адна, і другая хаце-лі б нашу незалежнасць утапіць у лыжцы вады сваёй... А Беларусь, як і кожная іншая дзяржава, мае права і даб'ецца раней ці пазней гэтага права стаць роўнай і вольнай дзяржавай паміж суседзямі». I як цяжка было прызнавацца паэту, што не пра незалежнасць і свабоду марыць абсалютная большасць патомкаў мяшканцаў колішняга магутнага Вялікага княства Літоўскага, што колісь горды і вольны народ ператварыўся ў прыслужнікаў, рабоў. Апошняя кропка ў п'есе «Тутэйшыя» — адным з самых арыгінальных Купалавых твораў — была пастаўлена 31 жніўня 1922 года ў Акопах, на Лагойшчыне, дзе нядаў-на створаны філіял музея паэта. Друкавалася п'еса ў часопісе «Полымя» ў 1924 годзе. Пазней, толькі ў кастрычніку 1988 года, у тым жа часопісе зноў надрукавана, а да гэтага некалькі дзесяцігоддзяў замоўчвалася, была запісана ў разрад «нацыяналістычных твораў».
Не менш пакутлівым быў шлях твора да гледача. Першы спектакль па ёй быў пастаўлены рускім па нацыя-нальнасці рэжысёрам А. Паповым (улады пазбавілі яго ўласнага тэатра ў Маскве і выслалі ў правінцыю) у БДТ-1 у Мінску. У 1926 годзе акадэмік I. Замоцін даў спектаклю высокую ацэнку, адзначыўшы, што пастаўленыя на сцэне «Тутэйшыя» ўспрымаюцца лепш, чым пры чытанні. Але афіцыйныя ўлады адразу адчулі антырускі і антыпольскі нацыянальна-патрыятычны пафас твора і забаранілі наступныя спектаклі. А. Папоў быў вызвалены са сваёй пасады рэжысёра тэатра. Ва ўмовах сталінскага таталітарызму і нават хрушчоўскай адлігі, а затым брэжнеўскага застою п'еса не змагла адрадзіцца. Толькі ў 1974 годзе яе паспрабавалі ставіць у Магілёўскім абласным тэатры. Спектакляў прайшло мала. Крытыка дружна пісала пра «несцэнічнасць» твора. Сапраўднае сцэнічнае адраджэнне п'есы адбылося ў канцы 80-х гадоў. Пачалося яно ў тым са-мым былым БДТ-1, што з гонарам носіць цяпер імя славутага песняра Беларусі.
Уважаемый посетитель, Вы зашли на сайт как незарегистрированный пользователь. Мы рекомендуем Вам
зарегистрироваться либо войти на сайт под своим именем.